Qabziyatga moyilligi bo‘lgan bolalarning ovqatlanishi: tavsiyalar va maslahatlar

Qabziyat – ichakning siyrak, noto‘liq yoki qiyinchilik bilan bo‘shanishi holatidir. Bu ba’zan bolalarda ham uchraydi. Yakka holatlari, odatda, organizm uchun xavf tug‘dirmaydi. Ammo ich qotishi holati muntazam ravishda yuz bersa, bu bolaning ahvoli va sog‘lig‘iga ta’sir ko‘rsatadi. Uni davolamasdan qoldirish mumkin emas.

Ich qotishi ichak noto‘g‘ri ishlagan paytda yuzaga keladi. Mushak devorlarining haddan tashqari taranglashuvi yoki, aksincha, bo‘shashishi natijasida ichak peristaltikasi buziladi. Hazm bo‘lgan ovqat qoldiqlari ichak bo‘ylab sekin harakatlanadi va tashqariga chiqarib yuborilmaydi. Ichak faoliyatidagi bunday «buzilishlar» uning rivojlanishidagi (tug‘ma) patologiyalar, ovqat hazm qilish tizimi kasalliklari, shuningdek jarohat olish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, ammo bu alohida muhokama mavzusi. Biz esa bolaning ovqatlanishi va turmush tarzi bilan bog‘liq sabablarga to‘xtalamiz. Quyidagilar qabziyatga olib kelishi mumkin:

• Ratsiondagi kamchiliklar: oqsilning haddan tashqari ko‘pligi, tez hazm bo‘ladigan uglevodlar, kletchatkaning yetishmasligi, to‘laqonli ovqatlanish o‘rniga shirin yengil tamaddi qilish holatlari. Agar bola ko‘p miqdorda unli, shirin, yog‘li mahsulotlarni iste’mol qilsa-yu, sabzavotlar, ko‘katlar va mevalarni yoqtirmasa, qabziyat muammosi uzoq kuttirib qo‘ymaydi.
• Organizmda suv yetishmasligi. Suvsizlanish najasning qattiq, zich va quruq bo‘lib qolishiga olib keladi.
• Jismoniy faollikning past darajasi. Kam harakatli hayot tarzi ichak faoliyatini susaytiradi, bu esa ichakning muntazam bo‘shanishini qiyinlashtiradi.
• Emotsional omillar. Stress holatlari, kun tartibidagi o‘zgarishlar, yangi sharoitlar, masalan, bolalar bog‘chasiga borish boshlanishi bolada psixologik zo‘riqish va natijada qabziyatni keltirib chiqarishi mumkin.

Qabziyat – ovqat hazm qilish tizimidagi buzilishdir. Binobarin, bolalarda qabziyatning oldini olishni to‘g‘ri va muvozanatli ovqatlanishni tashkil etishdan boshlash zarur.

Muvozanatli ovqatlanish nafaqat qabziyatning oldini olishga yordam beradi, balki bolaning umumiy salomatligini ham ta’minlaydi. Bu muvozanat nimadan iborat? Bolaning organizmida ovqat hazm qilish tizimi to‘g‘ri ishlashi uchun zarur bo‘lgan miqdorda asosiy oziq moddalarini qabul qilishidan iborat.

Misol uchun, mashhur “tarelka qoidasi”ni asos qilib olish mumkin. Unga ko‘ra, bolaning odatdagi ovqatining yarmini meva va sabzavotlar, to‘rtdan bir qismini murakkab uglevodlar - yormalar, non, dukkakli mahsulotlar, qolgan to‘rtdan bir qismini esa oqsilli tarkibiy qism tashkil etishi lozim. Organizm yog‘larni hayvonlardan olinadigan mahsulotlar va masalan, salatlarga qo‘shiladigan o‘simlik yog‘i orqali oladi.

Bunday ovqatlanish modeli bolaning o‘simlik kletchatkasini yetarli miqdorda iste’mol qilishini ta’minlaydi. Uning oziq-ovqat tolalari oshqozon-ichak yo‘lida hazm bo‘lmaydi, aksincha suyuqlik ta’sirida shishadi, ichak peristaltikasini rag‘batlantiradi va ichak bo‘ylab oziq-ovqat qoldiqlarining o‘tishini yengillashtiradi.

Buning ustiga, bola oqsillar, yog‘lar va uglevodlarni organizmning barcha ehtiyojlarini qondiradigan, ammo ovqat hazm qilish tizimini ortiqcha yuklamaydigan miqdorda oladi.

Oddiy so‘z bilan aytganda, gidratatsiya – bu yetarli miqdorda suyuqlik (suv) ichish, organizmda suyuqlik muvozanati ta’minlanishidir. Qabziyatning oldini olishda suv muhim ahamiyatga ega. U axlat massasi yumshashiga yordam beradi va uning chiqarilishini osonlashtiradi. Agar bola kam suv ichsa, organizm suvni ichakdan ola boshlaydi, natijada axlat qattiq bo‘lib qoladi.

Ammo faqat bolaning ovqatlanish ratsionida ko‘p miqdorda suyuqlik bo‘lishi bilan qabziyatning oldini olish mumkin emas. Agar bola bulochka va manniy bo‘tqasini yeb, ustiga ikki stakan kompot ichsa, bu uning ichak faoliyatini yaxshilamaydi. Shuning uchun bolani xohlaganidan ko‘p suyuqlik ichishga majburlamaslik kerak. Uning sog‘lom va to‘g‘ri ovqatlanish ratsioni va normal (ehtiyojiga qarab) suv ichish rejimini ta’minlash lozim.

Albatta, har bir bolaning organizmida o‘ziga xos xususiyatlar bo‘lishi mumkin. Aynan sizning farzandingizda qabziyatning oldini olishga yordam beradigan ovqatlanish turini aniqlash uchun shifokor bilan maslahatlashish maqsadga muvofiq. Shu bilan birga, amal qilish lozim bo‘lgan umumiy tavsiyalar ham mavjud.

Tavsiya etilmaydigan mahsulotlar. Bulardan ba’zilari ich qotishini kuchaytirishi mumkin. Ularga quyidagilar kiradi:

• Oq undan tayyorlangan non va pishiriqlar. Bu mahsulotlarda kletchatka juda kam bo‘lganligi sababli, ularni to‘liq donli un va non mahsulotlari bilan almashtirish maqsadga muvofiq.
• Tozalangan donlar - oqlangan guruch va manka yormasi. Ularda oddiy uglevodlar ko‘p, ammo kletchatka yo‘q, shuning uchun manna yoki guruch bo‘tqasi, guruch garniri ich qotishiga sabab bo‘lishi mumkin.
• Shirinliklar. Konfet, pechene va shokoladni me’yoridan ortiq iste’mol qilish ovqat hazm qilish jarayonini sekinlashtirishi mumkin.
• Banan va xurmo kabi ba’zi shirin mevalar. Xurmo tarkibida ko‘p miqdorda oshlovchi moddalar mavjud bo‘lib, ular ichak peristaltikasini sekinlashtiradi. Uch yoshgacha bo‘lgan bolalarga bu mevani bermagan ma’qul.
• Yog‘li va o‘ta qayta ishlangan ovqatlar. Kolbasa mahsulotlari, qovurilgan taomlar va tez tayyorlanadigan taomlar (fastfud) ichak faoliyatini sekinlashtirib, ovqat hazm qilish jarayonini yomonlashtirishi mumkin.

Bu mahsulotlarni butunlay taqiqlash oqilona yechim emas. Ma’lumki, taqiqlangan narsa shirin ko‘rinadi, shuning uchun qat’iy cheklovlar bolaning bunday mahsulotlarga bo‘lgan qiziqishini yanada kuchaytirishi mumkin. Ammo ularning miqdorini nafaqat bolaning, balki o‘zimizning ham ratsionimizda  cheklash maqsadga muvofiq va zarur.

Qabziyatning oldini olish uchun foydali mahsulotlar.

Qabziyatning oldini olish uchun bolaning ovqatlanish ratsioniga o‘simlik kletchatkasiga boy taomlarni, shuningdek ichaklarda mikroblar muvozanatini saqlashga yordam beradigan mahsulotlarni kiritish muhim:

• Sabzavot va mevalar. Kletchatka ko‘p miqdorda yangi uzilgan mevalarda mavjud bo‘lib, ular po‘sti bilan iste’mol qilinsa qabziyatning oldini oladi. Sabzavotlar orasida ayniqsa sabzi, brokkoli, qovoq va lavlagi foydalidir.
• To‘liq donli mahsulotlar. To‘liq dondan tayyorlangan non, bo‘tqalar va makaron mahsulotlari ichakning muntazam ishlashini ta’minlashga yordam beradi. Masalan, bolaga ertalabki nonushtada manniy bo‘tqasi o‘rniga meva qo‘shilgan suli bo‘tqasini pishirib berish mumkin.
• Dukkaklilar. Yasmiq, loviya, no‘xat – ajoyib kletchatka va oqsil manbalaridir.
• Quritilgan mevalar. Qora olxo‘ri va o‘rik qoqi ich qotishiga qarshi sinovdan o‘tgan vositalar hisoblanadi, chunki ular kletchatkaga boy bo‘lib, ichak yo‘llarining yumshoq tozalanishiga yordam beradi. Bo‘tqa yoki yogurtga ozgina maydalangan qora olxo‘ri qo‘shilsa ham mazali, ham foydali bo‘ladi.
•  Qatiq mahsulotlari. Qatiq, ryajenka, yogurt, smetana tarkibidagi sut kislotali bakteriyalar ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilaydi va ichak yo‘llarida chirituvchi bakteriyalar ko‘payishining oldini oladi.

To‘g‘ri ovqatlanish qabziyatning oldini olishda muhim, biroq yagona omil emas. Ichakning muntazam ishlashini ta’minlash uchun jismoniy faollikka, suyuqlik ichish tartibiga va kun tartibiga ham e’tibor qaratish zarur.

Jismoniy faollik. Ochiq havodagi o‘yinlar, sayr qilish, yugurish yoki suzish ichak faoliyatini rag‘batlantirishga yordam beradi. Hatto oddiy ertalabki mashqlar, jumladan egilish va o‘tirib-turishlar ham hazm jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 

Agar bola badantarbiya qilishni yoqtirmasa, faol mashg‘ulotlar o‘rniga rasmlarni bo‘yash va stol o‘yinlarini afzal ko‘rsa, jismoniy mashqlarni o‘yinga aylantirish mumkin. Masalan, kichkintoyga savatga «olmalar»ni - polda yotgan kichik koptokchalar yoki ip tugunlarini yig‘ishni taklif qiling. Shu tarzda bola oldinga egilishni mashq qiladi. Yoki yotgan holatda «velosiped» haydash musobaqasini o‘tkazing - bu mashq ham ichak faoliyatini yaxshilaydi.

Bola kun davomida doimo chanqog‘ini qondirish, xohlagan paytida suv ichish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Eng yaxshi ichimlik - oddiy ichimlik suvi, ammo kichkintoyga suyultirilgan meva sharbatlari, shakar qo‘shilmagan kompot, choy ham berish mumkin. Ayniqsa, issiq havoda yoki faol jismoniy mashg‘ulotlar paytida bolaning muntazam ravishda suv ichishini nazorat qilib turish muhimdir.

Kun tartibi. Muntazam ovqatlanish va uyqu rejimi organizmning ishlashini barqarorlashtiradi. Bolaning har kuni bir xil vaqtda ovqatlanishini ta’minlashga harakat qiling. Ovqatlanishlar orasida, tungi uyqudan tashqari, taxminan bir xil vaqt oralig‘i bo‘lishi kerak. To‘g‘ri tuzilgan kun tartibi ovqat hazm qilish tizimini ham soat kabi aniq ishlashga o‘rgatadi.

Shuningdek, bolaning «katta hojat»ga ko‘proq qaysi vaqtda borishiga e’tibor bering - ertalab uyg‘ongandan keyinmi, peshindan keyingi uyqudan keyinmi yoki bolalar bog‘chasidan qaytgandan keyinmi? Ichakni muntazam ravishda bo‘shatish odatini shakllantirish uchun, bolaga aynan shu vaqtda organizm ehtiyojlarini xotirjam qondirish imkoniyatini yarating.

Shunday qilib, bolalarda ich qotishining oldini olish to‘g‘ri ovqatlanish va faol turmush tarziga amal qilishdan boshlanadi. Ammo, agar siz qo‘llanilayotgan choralar samara bermayotganini ko‘rsangiz va bolada ich qotishi takrorlanaversa, muammoni hal qilishni kechiktirmang. Batafsil tavsiyalar olish va ichak faoliyati buzilishining jiddiy sabablarini istisno etish uchun pediatrga murojaat qiling.