Bolada tungi jazava tutishi

Inson uyqusi hali to’liq o’rganilmagan. Ma`lumki, bu bedorlikning yo’qligi emas, balki miya neyronlari o’rtasidagi murakkab munosabatlarga ega bo’lgan butun bir tizimdir. Uxlab qolish jarayoni biroz yaxshiroq o’rganilgan: ma`lumki, masalan, kattalarning uyqusi va bedorligi butunlay bir-biriga o'ta olmaydi. Uyqu fazalari to’liq shakllanmagan kichik bolada esa bu jarayon ancha murakkab ko’rinadi.

Shunday boladiki, bola yarim tunda uyg’onadi (yoki uyg’onmaydi), baqiradi, yig’laydi va tashvishga tushgan ota-onalarning qo’lidan chiqib ketishga urinadi. Bu holat bir necha daqiqadan yarim soatgacha davom etishi mumkin. Gap shundaki, uyqu fazalarining to’liq shakllanishiga qadar ular bir-birining ustiga yuklanishi yoki “noto’g’ri vaqtda” kelishi mumkin. Natijada, bola yarim tunda uyg’onishi, qattiq yig’lashi va baqirishi yoki uxlashni davom ettirishi mumkin, lekin shu bilan birga yurishi yoki shunchaki harakatlanishi, gaplashishi yoki yig’lashi mumkin. Chuqur uyqu paytida faollikning namoyon bo’lishi parasomniya (para — buzilish, somnius — uyqu) deb ataladi. Bu organizm faoliyatining xavfli buzilishi emas, balki asab tizimi va miyaning yetilmaganidan dalolat beradi. Yoshi bilan uyqu fazalarini yuklanishi kamdan-kam sodir bo’ladi va o’tish davrida u butunlay yo’qoladi. Ko’p hollarda parasomniya chaqaloqqa hech qanday zarar yetkazmaydi, aksincha ota-onalarga tashvish qo’shishini tushunish muhimdir. Kattalar, ayniqsa, bolaning tungi jazava tutishidan havfsirashadi. Agar bolada oldindan aytib va to’xtatib bo'lmaydigan vahima hujumini boshlasa nima qilish kerak? Avvaliga - gap nimada ekanligini aniqlash kerak.

Bolalarning tungi jazava tutishlari tush ko’rishga hech qanday aloqasi yo’q (har holda bir qator tadqiqotchilar shunday deb hisoblaydilar). Ular uyquning bir fazasining boshqasiga yuklanishi natijasida paydo bo’ladi, bu esa kuchli qo’rquvga, haqiqiy vahima hujumiga olib keladi. Ota-onalar bundan kam qo'rqishmaydi, chunki bu vaqtda bola ko’zlarini katta ochib baqiradi, gapiradi yoki qattiq yig’laydi, lekin go’yo atrofidagi dunyo ichra qaraydi. Bolaning yurak urishi kuchayadi, peshonasi ter bilan qoplanadi, nafasi xirillaydi va og’irlashadi. Bola ota-onasining mehrli so’zlariga munosabat bildirmaydi, uni qo’lga olish istagiga noumidlik bilan qarshilik ko’rsatadi. Ko’zlari ochiq bo’lsa-da, ko’plab ota-onalar chaqaloq uyg’onganiga ishonishadi, aslida u chuqur uyqu bosqichida qolishda davom etadi. Nima uchun bu holatda olimlar tungi jazava tutishni dahshatli tushlardan ajratadilar? Bir nechta sabablar mavjud:

• Har qanday tushlar, shu jumladan dahshatlilari ham, odamga uyquning “tez” bosqichida, ko’zlar yopiq ko’z qovoqlari ostida harakatlanayotgan paytda tushga kiradi. Tana chuqur dam olish holatida, ammo miya faol ishlashni davom ettiradi, xuddi bedorlik rejimida bo’lgani kabi harakat qiladi. Bu vaqtda uyqu juda sezgir va bola dahshatli tushdan uyg’onadi, lekin tezda yomonni unutadi va ota-onasining mehrli quchog’i va ovozi uni tinchlantiradi. Uyg’onish tunning istalgan vaqtida sodir bo’lishi mumkin.
• Tungi jazava tutishi odatda uyqu davrining boshida (chuqur fazada) boshlanadi, bu vaqtda bola hech qanday tush ko’ra olmaydi. Ammo chaqaloq kuchli qo’rquv tuyg’usini boshdan kechiradi: miya uyg’onishga harakat qiladi, lekin tana uxlashni davom ettiradi. Natijada, bola qichqiradi va yig’laydi va hech qanday mayin gaplar va quchoqlashlar yordam bermaydi.
• Uyg’onganidan keyin bola tungi jazavasini eslamaydi, ammo dahshatli tushni eslab qolishi mumkin.

Tungi jazava tutishi 1 yoshdan boshlanib, 5-7 yilgacha davom etishi mumkin, ammo keyin ular asta-sekin yo’qoladi. Ehtimol, bola tushida gapirish odatiga ega bo’lib qolishi mumkin, ammo bu ham hech qanday zarar yetkazmaydi. Shuning uchun, agar go’dak tungi jazava tutishni boshdan kechirgan bo’lsa ham, asabiylashmang. Ha, ota-onalar uchun bu juda katta stress, chunki ular go’dakka hech qanday yordam bera olmaydilar. Biroq, bolani bunday tushdan “tortib olishga” urinishlar, bu yoqimsiz, ammo patologik bo’lmagan holatga qaraganda ancha zararli bo’lishi mumkinligini tushunishingiz kerak. Kamdan-kam holatda parasomniya chaqaloqlarda paydo bo’lishi mumkin.

Agar bola tunda vahima hujumlarini boshdan kechira boshlasa, avval kasallikning nevrologik sabablarini istisno qilish uchun mutaxassislarga murojaat qilish kerak. Agar shifokor hech qanday patologiyani aniqlamasa, tungi jazava tutish hujumlarida quyidagicha harakat qilish kerak bo’ladi:

• bolani uyg’otishga urinmang, bu uning vahimasini kuchaytiradi;
• bolani karavotdan ko’tarmahg va uni qo’lga olmang;
• yoniga o’tiring, kichkintoyingiz bilan sekin gaplashing yoki alla ayting;
• bola uyqusida bezovta bo’lib harakat qilganida, qo’llari yoki oyoqlariga zarar yetkazmasligini kuzating.
   

Bola uyg’onganidan keyin unga yordamchi savollar bermaslik kerak. Agar Siz uning ahvoli haqida gaplashmoqchi bo’lsangiz, bola tushida nimani ko’rganini va o’zini qanday his qilayotganini so’rash yaxshiroqdir.

Parasomniyaning eng yaxshi oldini olish deb quyidagilarni aytishadi:

•  kun tartibini nazorat qilish. “Ortiqcha yurmaslik” yoki kam uxlamaslik kerak, stressli vaziyatlardan yoki haddan tashqari hayajondan qochish kerak;
•  uyqu rejimini nazorat qilish. Bolada tez-tez jazava tutish bo’lsa, vahima qachon boshlanishi va qachon tugashini kuzatib boring. Keyingi tunda, chaqalog’ingizni jazava boshlanishining kutilayotgan vaqtidan 20-30 daqiqa oldin ehtiyotkorlik bilan uyg’oting: bu uyquni “qayta yuklashga” yordam beradi va parasomniya ritmini sekinlashtiradi. Bunday profilaktikani bir yarim haftadan ikki haftagacha o’tkazish, so’ngra bolaning keyingi holatini kuzatib borish tavsiya etiladi;
• osoyishta muhitni ta`minlash. Agar chaqaloq osongina qo’zg’aluvchan asab tizimiga ega bo’lsa, uni erta yotqizish, katta va shovqinli kompaniyalardan, uzoq safarlardan qochish tavsiya etiladi. 

Avvalo, mutaxassislar genetik sababni aniqlaydilar. Parasomniyadan ko’pincha unga moyil bo’lgan bolalar aziyat chekadi. Agar bobo-buvilar uyqularida yurgan bo’lsalar va notinch uyqu boshqa oila a`zolarida ham kuzatilsa, bola bir yoshga to’lmasdanoq tungi jazava hujumlarini boshdan kechirishni boshlash ehtimoli juda yuqori. Albatta, boshqa sabablar ham bor:

• Yuqori hissiylik. Ta`sirchan bolalar ko’proq jazava tutish xavfiga moyildirlar.
•  Kun davomida haddan tashqari ta`sirchalik. Agar bolada ko’plab yangi tajribalar (ham ijobiy, ham salbiy) bo’lsa, unda uning asab tizimi ta`sirchalik holatda bo’lib, bu uyqu sifatiga yomon ta`sir qiladi.
• Stress. Jazava tutish birinchi marta yangi muhitga tushib qolgan bolalarda paydo bo’lishi mumkin, masalan, birinchi marta bolalar bog’chasiga tashrifdan keyin. Xuddi shu reaksiya uzoqqa ko’chib o’tish, ota-onalarning ajralishi yoki boshqa stressli omillarda paydo bo’lishi mumkin.
•  Asab tizimining kasalliklari. Ular birinchi navbatda mutaxassisga tashrif buyurish orqali chiqarib tashlanishi kerak. 

Tungi uyqudan oldingi bolalarning jazavasi butunlay boshqa sabablarga ega. Bu parasomniya holatlariga taalluqli emas va bunga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin:

• ota-onalarning e`tiborini jalb qilish istagi;
• qorong’ulik va yolg’izlikdan qo’rqish;
• noqulay uyqu sharoitlari (xona juda issiq/dim, sovuq, nam);
• kun davomidagi stress;
• noodatiy muhit. 

Va, albatta, baqirish va urishish hech qanday tarzda bolani tinchlantirishga yordam bermasligini tushunish kerak. Ota-onalar o’zlarini qanchalik xotirjam va muvozanatli tutishsa, ularning bolasi shunchalik tinch bo’ladi.